राजर्षी छत्रपती शाहु महाराज

छत्रपती शाहू महाराज हे कोल्हापूर संस्थानाचे महान समाजसुधारक आणि आधुनिक विचारांचे राजे होते. त्यांनी समाजातील शोषित, वंचित आणि मागासवर्गीय घटकांसाठी अनेक क्रांतिकारी सुधारणा केल्या. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना “राजर्षी” हा मान मिळाला.

जन्म व बालपण

छत्रपती शाहू महाराजांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी कोल्हापूर संस्थानात झाला. त्यांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. बालपणी त्यांना दत्तक घेऊन कोल्हापूरच्या गादीवर बसवले गेले. त्यांचे शिक्षण राजघराण्याला शोभेल असे उत्तम होते. त्यांना लहानपणापासूनच प्रजेची चिंता आणि समाजातील समस्या यांची जाणीव होती.

गादीवर आरोहण

शाहू महाराज 1894 साली कोल्हापूर संस्थानाचे छत्रपती झाले. ते फक्त 20 वर्षांचे असताना त्यांनी राज्यकारभार हाती घेतला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली कोल्हापूर संस्थानात सामाजिक न्याय, शैक्षणिक विकास, आणि कृषी क्षेत्रात सुधारणा घडून आल्या.

महत्वाची कार्ये व सुधारणा

1. शिक्षणाचा प्रसार

• शाहू महाराजांनी शूद्र, मागासवर्गीय, आणि दलित वर्गासाठी शिक्षणाची दारे उघडली.
• त्यांनी 1917 साली शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी मुफ्त शिक्षण धोरण लागू केले.
• त्यांनी वंचित वर्गासाठी शाळा, वसतिगृहे, आणि छात्रालये उघडली.

2. आरक्षणाचे प्रणेते

• शाहू महाराजांनी मागासवर्गीय समाजाला सामाजिक आणि शैक्षणिक प्रगतीसाठी आरक्षण धोरण सुरू केले.
• 1902 साली त्यांनी त्यांच्या राज्यात 50% आरक्षणाची योजना जाहीर केली. ही योजना भारतातील पहिली सामाजिक न्याय योजना होती.

3. जातीय भेदभाव निर्मूलन

• समाजातील जातीय भेदभाव हटवण्यासाठी त्यांनी कटिबद्ध प्रयत्न केले.
• ब्राह्मणवादी पद्धतींना विरोध करताना त्यांनी अस्पृश्यांच्या उद्धारासाठी अनेक योजना राबवल्या.
• त्यांनी “मनुस्मृती”च्या जाचक नियमांना विरोध केला आणि समतेचा विचार मांडला.

4. शेती सुधारणा

• शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी त्यांनी महसुलाच्या व्यवस्थेत बदल केला.
• त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी नवीन तंत्रज्ञान, सिंचनाची साधने आणि आर्थिक मदतीच्या योजना सुरू केल्या.

5. आर्थिक सुधारणाही

• शाहू महाराजांनी लघुउद्योगांना प्रोत्साहन दिले.
• त्यांनी सहकारी संस्था स्थापन करून लोकांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवले.

निधन

छत्रपती शाहू महाराजांचे निधन 6 मे 1922 रोजी झाले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांची कार्ये आणि विचार आजही मार्गदर्शक ठरतात.

शाहू महाराजांचे योगदान

• समाजसुधारणांमध्ये शाहू महाराजांचे योगदान ऐतिहासिक आहे.
• त्यांनी वंचित समाजाला मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी झटले.
• आरक्षण, शिक्षण, आणि सामाजिक न्याय या क्षेत्रातील त्यांचे कार्य भारताच्या पुढील प्रगतीसाठी मार्गदर्शक ठरले.

तात्पर्य

छत्रपती शाहू महाराजांचे जीवन आपल्याला सामाजिक समतेचा आणि न्यायाचा आदर्श शिकवते. त्यांनी वंचित समाजाला संधी देऊन, शिक्षण आणि आरक्षण यांसारख्या सुधारणांद्वारे समाज घडवला. म्हणूनच त्यांना आजही “राजर्षी” म्हणून ओळखले जाते.