ऐतिहासिक गाथा: राजमाता जिजाऊंचा त्याग आणि संस्कार

राजमाता जिजाऊ यांचा जन्म इ.स. १५९८ मध्ये सिंदखेडराजा (बुलढाणा जिल्हा) येथे झाला. त्यांचे वडील लखुजीराजे जाधव हे मराठा सरदार होते. जिजाऊ लहानपणापासूनच शौर्य, धर्मभावना आणि न्यायप्रियतेच्या संस्कारात वाढल्या. त्यांचं बालपण युद्धकला, शास्त्र, धार्मिक अभ्यास, आणि राजकारण यांचा गाढ परिचय घेत घडलं. त्या स्वतःमध्ये एक शिक्षिका, सैनिक, आणि द्रष्ट्या स्त्री होत्या.

जिजाऊंचा विवाह शहाजीराजे भोसले यांच्याशी झाला. दोघेही राजकारण आणि धर्मकार्य यामध्ये सजग होते. त्यांना पुत्र झाला – शिवाजी. परंतु तो एक सामान्य मुलगा नव्हता – त्याला जिजाऊंनी स्वराज्याचा विचार बालवयातच दिला.

जिजाऊंचे शिक्षण संस्कार :

• जिजाऊंनी शिवरायांना रामायण, महाभारत, गीता, आणि इतिहासाच्या कथा सांगितल्या.
• त्यांनी शौर्य, न्याय, धर्म, आणि जनतेची सेवा या मूल्यांची बीजं रोवली.
• त्या वेळचे मुगल आक्रमण, अत्याचार, स्त्रियांचे अपमान – हे सर्व पाहून जिजाऊंनी शिवरायांमध्ये स्वराज्य स्थापनेचा संकल्प जागवला.

शहाजीराजे दक्षिणेच्या मोहिमांमध्ये व्यग्र होते. तेव्हा जिजाऊ एकट्याच शिवाजीसह पुण्यातील लालमहाल येथे राहिल्या. पुणं त्या काळी जळालेलं, उद्ध्वस्त झालेलं गाव होतं. पण जिजाऊंनी: गावाची पुनर्बांधणी केली. मावळ्यांना विश्वास दिला. शिवरायांसोबत गावोगाव हिंडून प्रजा आणि सैनिकांमध्ये आत्मविश्वास जागवला. त्यांचं न्यायनिष्ठ निर्णय, शेतकऱ्यांशी संवाद, आणि स्त्रियांच्या सन्मानासाठीचं कार्य अद्वितीय होतं. शिवरायांनी जिजाऊंच्या शिकवणुकीनुसार: स्त्रियांचं रक्षण केलं, विधवांना आश्रय दिला. स्वराज्य हे ‘जनतेचं राज्य’ आहे हे प्रत्यक्ष कृतीतून दाखवलं. धर्म सहिष्णुता, न्याय, आणि स्वावलंबन यावर भर दिला. हे सगळं राजमाता जिजाऊंच्या संस्कारांचं फलित होतं.

इ.स. १६७४ मध्ये शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला. त्या वेळी जिजाऊंना पुत्राच्या स्वराज्य स्थापनेचा अभिमान होता. पण त्यानंतर केवळ काही महिन्यांतच जिजाऊंचं निधन झालं.

जिजाऊ म्हणजे एक चालतं-बोलतं विद्यालय होतं.

“राज्य घडवण्याचा पाया कुणीतरी स्त्रीच्या कणखर संस्कारांवर रचलेला असतो.”
ही स्त्री म्हणजेच राजमाता जिजाऊ – छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री.

या गाथेतून शिकवण:

संस्कारांनी राष्ट्र घडतं – तलवारीपेक्षा विचार धारदार असतो.