पंडित जवाहरलाल नेहरू हे भारताचे पहिले पंतप्रधान होते. त्यांचा जन्म 14 नोव्हेंबर 1889 रोजी इलाहाबाद (आधुनिक उत्तर प्रदेश) येथे झाला. नेहरू यांचे जीवन भारतीय स्वातंत्र्य संग्राम, राष्ट्रीय एकतेचे प्रतीक आणि आधुनिक भारताच्या निर्मितीमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. पंडित नेहरूंना “चाचा नेहरू” म्हणूनही ओळखले जाते, कारण त्यांनी मुलांसाठी असंख्य योजना तयार केल्या आणि त्यांना शिक्षण, विज्ञान आणि संस्कृतीकडे आकर्षित केले.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
पंडित नेहरू यांचा जन्म कश्मीरी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील मोतीलाल नेहरू हे प्रसिद्ध वकील आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे नेते होते. पंडित नेहरूंनी आपल्या प्रारंभिक शिक्षणाची सुरुवात घरच्या वाचन आणि त्याचवेळी इंग्लंडमधून केलेल्या शिक्षणाने केली. त्यांनी ईटन स्कूल आणि नंतर हॉर्निमन कॉलेज लंडनमध्ये शिक्षण घेतले.
त्यानंतर, त्यांनी कॅम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी मध्ये किमिस्ट्री आणि भौतिकशास्त्र या विषयात शिक्षण घेतले आणि त्यानंतर ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी कडून कायदा (लॉ) चा अभ्यास केला. त्यांना एक विदयार्थी म्हणून उत्तम भविष्य होतं, परंतु त्यांचे जीवन भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाकडे वळले.
स्वतंत्रता संग्रामातील सहभाग
पंडित नेहरू यांना महात्मा गांधींच्या विचारांशी जुळवून घेतले आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सदस्य झाले. स्वातंत्र्य संग्रामात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांना महात्मा गांधींचा जवळचा सहकारी मानले जाते.
नेहरूंनी अनेक आंदोलनात भाग घेतला, त्यात नमक सत्याग्रह, चली जावो आंदोलन, आणि भारत छोडो आंदोलन यांचा समावेश आहे. त्याच्या नेतृत्त्वामुळे काँग्रेस पार्टीला आणखी बल मिळालं आणि त्यांनी स्वातंत्र्य मिळवण्याच्या मार्गावर मोठं काम केलं.
पंतप्रधानपदाची भूमिका
भारत स्वतंत्र झाल्यावर, 15 ऑगस्ट 1947 रोजी पंडित नेहरू भारताचे पहिले पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतले. त्यांनी भारताला प्रगतीशील राष्ट्र म्हणून घडवण्यासाठी विविध योजना राबवली. त्यांचा धोरण मुख्यतः आधुनिकते, विज्ञान, शिक्षण आणि औद्योगिकीकरणावर आधारित होता.
पंडित नेहरू यांचे पंतप्रधान म्हणून काही प्रमुख योगदान खालीलप्रमाणे:
- औद्योगिकीकरण: नेहरूंनी भारतातील औद्योगिकीकरणासाठी “पंचवर्षीय योजना” सुरू केली. यामध्ये रेल्वे, जलविद्युत प्रकल्प आणि लोहमार्गांची निर्मिती केली.
- शिक्षण: त्यांनी शिक्षणावर विशेष भर दिला. आई.आय.टी. (IITs), नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी आणि नेहरू विद्यालय स्थापण्यासाठी त्यांनी कार्य केले.
- विदेश धोरण: त्यांनी भारताच्या शेजारील राष्ट्रांसोबत शांततेचे संबंध ठेवले आणि गुटनिरपेक्ष धोरण अवलंबले.
- विज्ञान व तंत्रज्ञान: नेहरूंनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताची दृष्टी विकसित केली, जेणेकरून भारत अंतराळ आणि अणुशक्ती क्षेत्रात पुढे जाऊ शकेल.
व्यक्तिमत्व आणि नेतृत्व
पंडित नेहरू हे अत्यंत वाचनशील, शिक्षित आणि प्रगल्भ विचार करणारे नेते होते. त्यांचे नेतृत्व त्यांच्या विश्वासावर आधारित होते की भारत एक सार्वभौम, धर्मनिरपेक्ष आणि समावेशक राष्ट्र असावे.
नेहरूंच्या भाषणांनी भारतीय जनतेला एक नवीन दिशा दिली आणि ते “ट्रस्टी ऑफ डेमोक्रसी” म्हणून ओळखले जात होते. त्यांनी आपल्या कार्यामध्ये लोकशाहीला प्रोत्साहन दिले आणि जगभर भारताचे एक नवीन आणि शक्तिशाली रूप उभे केले.
नंतरचा काळ आणि मृत्यू
पंडित नेहरू 1964 मध्ये भारतीय पंतप्रधान म्हणून मृत्यू झाल्यावरही त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची प्रभावशाली छाप देशावर राहिली. त्यांनी आपल्या जीवनात अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळवले. “पंडित नेहरू फाउंडेशन” आणि त्यांच्या कार्याची दीक्षा भारताच्या भविष्याचा एक मार्गदर्शक ठरली.
“आधुनिक भारताच्या निर्मितीचे श्रेय पंडित नेहरूंना”.
तात्पर्य:
पंडित नेहरूंचे जीवन आणि कार्य आपल्याला शिकवते की दृष्टी, धोरण, आणि समर्पण यांच्या साहाय्याने कोणतेही राष्ट्र महान बनू शकते. त्यांनी भारतीय समाज आणि अर्थव्यवस्थेच्या प्रगतीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि भारताच्या आधुनिकतेच्या दृष्टीकोनाने नवा आकार दिला.
“एकता, स्वातंत्र्य आणि प्रगती हे नेहरूंच्या जीवनाचे मुख्य स्तंभ होते.”