बाजी प्रभू देशपांडे हे एक मराठा साम्राज्याचे शूर योद्धे होते. घोडखिंडीतील लढाईत यांनी अतुलनीय पराक्रम गाजवला व छत्रपती शिवाजी महाराज विशाळगडापर्यंत पोहोचेपर्यंत शत्रुसैन्याला खिंडीत रोखून ठेवले. बाजीप्रभूंचा जन्म चांद्रसेनीय कायस्थ प्रभू परिवारामध्ये झाला.
जीवन
बाजी प्रभू देशपांडे पुणे जिल्ह्यातील भोर तालुक्यातील हिरडस मावळातले पिढीजात देशपांडे होते. बाजी प्रभू हे हिरडस मावळचे वतनदार होते. परंतु बाजींचे प्रशासकीय कौशल्य आणि शौर्य पाहून श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हे अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व आपलेसे करून घेतले. बाजींनीही स्वराज्यासाठी आपली निष्ठा श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांना समर्पिली. बाजीप्रभू देशपांडे हे पराक्रमी लढवय्ये तर होतेच, तसेच ते त्यागी, स्वामिनिष्ठ, करारी, कोणत्याही आमिषाला बळी न पडणारे असे होते.
घोडखिंडीचा लढा
पावनखिंडीतील लढाईपूर्वी शिवाजी महाराज आणि बाजी प्रभू देशपांडे यांच्या मधील संभाषण.
सिद्दी जौहरने पन्हाळ्याला घातलेल्या वेढ्यातून सुटण्यासाठी महाराजांना घेऊन बाजी विशाळगडाकडे निघाले होते. बाजीप्रभू देशपांडे, फुलाजी प्रभू आणि सुमारे ६०० बांदल मावळे यावेळी महाराजांच्या समवेत होते. त्या वेळी आपली फसवणूक झाली हे लक्षात येऊन विजापुरी सैन्य त्यांचा पाठलाग करीत होते. पुढचा धोका लक्षात घेऊनच वडीलकीच्या अधिकाराने बाजींनी महाराजांना विशाळगडाकडे पुढे जाण्यास सांगितले. बाजी व फुलाजी हे दोघे बंधू गजापूरच्या खिंडीत (घोडखिंडीत) सिद्दीच्या सैन्यासाठी महाकाळ म्हणून उभे राहिले. हजारोंच्या सैन्याला ३०० मराठी मावळ्यांनी रोखले होते. सतत २१ तास चालून शरीर थकलेल्या स्थितीत असतानाही बाजी आणि त्यांच्या मावळ्यांनी मोठ्या हिंमतीने ६ ते ७ तास खिंड लढविली आणि पराक्रमाची शर्थ केली. ही खिंड कोल्हापूर जिल्ह्यात आहे.
सिद्दी मसूदचे सैन्य अडविताना कामी आलेले मराठी मावळे, धारातीर्थी पडलेले बंधू फुलाजी, जखमी झालेले स्वतःचे शरीर या कशाचेही भान बाजींना नव्हते. महाराज विशाळगडावर सुखरूप पोहोचले याचा इशारा देणाऱ्या तोफांच्या आवाजाकडे त्यांचे कान होते. तोफांचा आवाज ऐकेपर्यंत ते दोन्ही हातात तलवार घेऊन प्राणांची बाजी लावून लढत होते. खिंडीमध्ये महादेवाचा महारुद्र अवतार प्रकटलेला होता. तोफांचे आवाज ऐकल्यावर कर्तव्यपूर्तीच्या समाधानाने त्यांनी प्राण सोडले. ही घटना दिनांक १३ जुलै, १६६० रोजी घडली.
मराठी सैनिकांच्या अभूतपूर्व अशा पराक्रमाने आणि बाजींसारख्या स्वराज्यनिष्ठांच्या पवित्र रक्ताने घोडखिंड पावन झाली म्हणूनच तिचे नाव पावनखिंड झाले. बाजीप्रभू व फुलाजी यांची समाधी विशाळगडावर आहे. तसेच पन्हाळगडावर बाजीप्रभूंचा पूर्णाकृती पुतळा उभारण्यात आलेला आहे.
शिवाजी महाराज विशाळगडावर पोहचले खरे, पण त्यांचे मन मात्र खिंडीत लढत असलेल्या आपल्या मावळ्यांमध्ये अडकले होते. खिंड जिंकली गेली, पण त्यासाठी मोल मोजावे लागले होते – बाजी प्रभूंनी, फुलाजींनी आणि इतर शेकडो मावळ्यांनी आपले प्राण अर्पण केले होते.
विशाळगडावर स्वागत, पण मन गंभीर
विशाळगडावर पोहोचताच किल्लेदार, सुभेदार आणि गडावरचे सारे जनतेने महाराजांचे जल्लोषात स्वागत केले. पण महाराजांच्या चेहऱ्यावर आनंद नव्हता – त्यांची नजर आकाशात होती, जणू बाजी प्रभूंच्या आत्म्याला नमन करत होती. त्यांनी गडावर पोहोचल्याच्या सूचना देणाऱ्या तोफा डागल्या – ज्यांचा आवाज ऐकत बाजीप्रभूंनी प्राणत्याग केला होता.
महाराजांचा आदेश: बाजींच्या बलिदानाची आठवण अजरामर ठेवा
गडावर विश्रांती घेतल्यावर शिवाजी महाराजांनी लगेचच आदेश दिला की,
“घोडखिंड ही आता ‘पावनखिंड’ म्हणून ओळखली जाईल. ती माती रक्ताने पवित्र झाली आहे. ती जागा स्वराज्याच्या बलिदानाची साक्ष आहे.”
त्याच दिवशी महाराजांनी बाजी प्रभू, फुलाजी आणि इतर सर्व मावळ्यांच्या शौर्याची नोंद दरबारी घेतली आणि त्यांच्या कुटुंबांची काळजी घेण्याची जबाबदारी स्वतः घेतली.
स्वराज्याच्या स्वप्नातला नवा उजेड
पावनखिंडीचा लढा म्हणजे स्वराज्याच्या प्रवासातले एक अमर शिलालेख होते. या घटनेनंतर मावळ्यांचे मनोबल द्विगुणित झाले. “बाजीसारखे आमचंही बलिदान स्वराज्यासाठीच!” हे प्रत्येक मराठा योद्ध्याचे ब्रीद बनले. या युद्धानंतर अनेक गावांमधून युवक स्वराज्यात सामील होऊ लागले. बाजी प्रभूंचे नाव घेऊन तलवारी परजल्या जात होत्या.
पावनखिंड ही केवळ एक लढाई नव्हती – ती मराठा स्वराज्याच्या इतिहासातील एक तेजस्वी प्रकाशकिरण होती. बाजी प्रभू देशपांडे यांचे शौर्य आणि स्वामिनिष्ठा हे आजही प्रत्येक मराठी मनात श्रद्धेने आणि अभिमानाने घेतले जाणारे नाव आहे.
शेवट:
स्वामिनिष्ठा हीच खरी शक्ती असते.
– बाजी प्रभूंनी शिवाजी महाराजांसाठी स्वतःचे प्राण पणाला लावले. आपले कर्तव्य पूर्ण करण्यासाठी त्यांनी मृत्यूला सामोरे जाण्याची तयारी ठेवली.
