पानिपतचे तिसरे युद्ध हे मराठा साम्राज्य आणि अफगाणी सरदार अहमदशहा अब्दाली यांच्या सैन्यादरम्यान 14 जानेवारी 1761 रोजी झाले. हे युद्ध भारताच्या इतिहासातील सर्वात मोठ्या आणि भयावह लढायांपैकी एक मानले जाते.
पार्श्वभूमी:
18व्या शतकात मराठा साम्राज्य भारतातील प्रमुख शक्ती बनले होते. त्यांनी दिल्लीवर आपला प्रभाव प्रस्थापित केला होता.
अफगाणिस्तानातील अहमदशहा अब्दालीने भारतातील संपत्ती लुटण्यासाठी अनेक वेळा हल्ले केले. अब्दालीने मुघल साम्राज्याच्या कमकुवत स्थितीचा फायदा घेत दिल्लीवर दावा केला.
दिल्लीवरील मराठ्यांचा ताबा त्याला खटकत होता. त्यामुळे अब्दालीने मराठ्यांविरोधात इतर भारतीय राजे आणि रोहिल्यांची साथ घेतली.
मराठ्यांची तयारी:
मराठा साम्राज्याचे सेनापती सदाशिवराव भाऊ यांच्याकडे या युद्धाची जबाबदारी देण्यात आली.
त्यांनी सुमारे 1,00,000 सैनिक, त्यात घोडदळ, तोफखाना, आणि पायदळ यांचा समावेश होता.
मराठ्यांनी उत्तर भारतात आपली छावणी उभारली, पण त्यांना स्थानिक राजांकडून फारसा पाठिंबा मिळाला नाही.
युद्धाची घटना:
अब्दालीच्या सैन्यात 60,000 अनुभवी सैनिक होते, ज्यात रोहिले आणि अवधचे नवाब यांचा सहभाग होता.
मराठ्यांनी प्रचंड शौर्याने लढाई केली, परंतु अन्नधान्य आणि रसद यांची कमतरता त्यांच्यासाठी घातक ठरली.
मराठ्यांचे योजनेत काही चुकाही झाल्या. त्यांचे स्थानिक राजांशी असलेले तणाव आणि विभाजनामुळे मराठ्यांना साथ मिळाली नाही.
युद्धाच्या शेवटी, मराठ्यांनी प्रचंड प्राणहानी सोसली. सुमारे 40,000 मराठा सैनिक मारले गेले.
परिणाम:
मराठ्यांचा पराभव झाला, ज्यामुळे त्यांच्या साम्राज्याला मोठा धक्का बसला.
अहमदशहा अब्दालीने भारतातील मुघल साम्राज्याला अधीन केले, पण त्याच्या विजयानंतरही त्याचा भारतावर फारसा प्रभाव राहिला नाही.
मराठ्यांनी या पराभवातून धडा घेतला आणि पुढील काळात आपल्या सैन्यव्यवस्थेत सुधारणा केल्या.
या युद्धामुळे मराठा साम्राज्याचं ऐक्य आणि संघटनेचं महत्त्व अधिक अधोरेखित झालं.
तात्पर्य: पानिपतचे युद्ध आपल्याला शिकवते की, नियोजन, स्थानिक समर्थन, आणि एकजूट यांचा अभाव असेल, तर ताकद असली तरी विजय कठीण होतो. याशिवाय देशासाठी देण्यात आलेले बलिदान कधीही व्यर्थ जात नाही.
